Gazel Nedir? Özellikleri ve Örnekleri

Divan edebiyatında, genellikle aşk, şarap gibi konuların, seyrek olarak da öğretici ve felsefi konuların işlendiği, 5-15 beyitten oluşan şiirlere gazel denir. Gazel, Divan edebiyatında en sık kullanılan nazım biçimlerindendir. Arap edebiyatı kökenli olan gazelin Arapça anlamı “kadınlarla aşıkça söyleşi” anlamına gelir.

Gazel, beyit denen ikili dizelerden oluşur. Gazeller genellikle 5-7-9 beyitten oluşurlar, ama 3 ve 15 beyitten oluşan gazellere de rastlanır. 15 beyitten fazla olan gazellere “müyezzel gazel” ya da “mutavvel gazel” adı verilir. Aruz ölçüsünün hemen hemen her kalıbı kullanılabilir. Gazelin uyak örgüsü, aa / ba / ca / da / ea … biçimindedir. İlk beyte “matla” (doğuş yeri), ikinci beyte “hüsn-i matla”, son beyte ise “makta” (bitiş yeri), sondan bir önceki beyte “hüsn-i makta”, en güzel beyte “beyt-ül-gazel” veya “şah-beyit” adı verilir. Matla beytindeki dizelerden birinin makta beytinde kullanılmasına “redd-i matla” denir. Son beyte de “taç beyit” denir ve ozanın adı ya da mahlâsı (takma adı) geçer.

Gazelde anlam genellikle beyitte tamamlanır, ama bazı gazellerde, konu birliği gözetilmiştir. Bu tür gazellere “yek-ahenk” adı verilir. Konu birliğinin yanı sıra her beyti “beyt-ül-gazel” değerinde olan gazellere de “yek-avaz” denir. Mesnevi ve kasidenin içine sıkıştırılan gazele “tegazzül” adı verilir. Divan’larda gazeller sayıca çoğunluktadır; uyağının son harfinin Arap alfabesindeki yerine göre sıralanır.

İlk gazelin 530’da vefat eden Arap şair İmruü’l-Kays tarafından yazıldığı söylenir. Arapların İslama geçişi sonrasında gazelin konu edindiği içerikler pek hoş karşılanmadı. İran edebiyatında işlenmeye başlanan gazeller şairler ve okuyucular arasında çok sevildi ve başarılı örneklerin ortaya çıkmasını sağladı. İran edebiyatında özellikle Sadi ve Hafız gibi ünlü ozanlarca yaygınlaştırılmıştır. Gazel türü, Türk edebiyatına İran yoluyla girmiştir. Bu alanda ün yapan ozanlar arasında Seyyid Nesimi, Ahmet Paşa, Necati, Zati, Fuzuli, Baki, Ruhi Şeyhülislâm Yahya, Nef’i, Nedim, Şeyh Galip gibi isimler özellikle anılır.

Gazelin Özellikleri:

1. Gazelde genellikle konu aşk ve şarap üzerinedir. Bazen öğretici ve felsefi konuları da içerir.
2. 5-7-9-11-13-15 beyitten oluşur.
3. Kafiye örgüsü, aa / ba / ca / da / ea … biçimindedir.
4. Aruz vezniyle yazılır.
5. Gazelin ilk beytine “matla” (doğuş yeri) denir.
6. Gazelin ikinci beytine “hüsn-i matla” denir. Bu beyit ilk beyitten daha güzel olmalıdır.
7. Gazelin son beytine “makta” (bitiş yeri) denir.
8. Sondan bir önceki beytine “hüsn-i makta” denir.
9. Şairin isminin veya takma adının geçtiği beyte “taç beyit” denir.
10. Gazelin en güzel beytine “beyt-ül-gazel” veya “şah-beyit” denir.
11. Matla beytinde kullanılan dizelerden birinin makta beytinde kullanılmasına “redd-i matla” denir.
12. Gazelde genellikle anlam bütünlüğü bulunmaz, anlam beyitte tamamlanır.
13. Bazı gazellerin tüm beyitlerinde konu birliği görülebilir. Bu tür gazellere de “yek-ahenk” denir.
14. Her beyti “beyt-ül-gazel” değerinde olan gazellere de “yek-avaz” denir.
15. Mesnevi ve kasidenin içine sıkıştırılan gazele “tegazzül” denir.
16. Gazel uyağının son harfi Arap alfabesindeki yerine göre sıralanır.

Gazel Örnekleri:

Gazel örneği 1
Benim tek, hiç kim zâr ü perişân olmasın yâ Rab
Esîr-i derd-i aşk u dâğ-ı hicrân olmasın yâ Rab

Dem-â-dem cevrlerdir çekdiğim bî-rahm bütlerden
Bu kâfirler esîri bir müselmân olmasın yâ Rab

Görüp endîşe-i katlimden ol mâhı budur derdim
Ki bu endîşeden ol meh peşîmân olmasın yâ Rab

Çıkarmak etseler tenden çekip peykânın ol servin
Çıkan olsun dil-i mecrûh peykân olmasın yâ Rab

Cefâ vü cevr ile mu’ tâdım anlarsız n’ olur hâlim
Cefâsına had ü cevrine pâyân olmasın yâ Rab

Demen kim adli yok yâ zulmü çok her hâl ile olsa
Gönül tahtına andan gayrı sultân olmasın yâ Rab

Fuzûlî buldu genc-i âfiyet mey-hâne küncünde
Mübârek mülkdür ol mülk vîrân olmasın yâ Rab
Fuzuli

Gazel Örneği 2
Dostum âlem senünçün ger olur düşmen mana
Gam degül zîrâ yetersin dost ancak sen mana

Işka saldum men meni pend almayup bir dostdan
Hîç düşmen eylemez anı ki itdüm men mana

Cân ü ten oldukça menden derd ü dâğ eksük degül
Çıhsa cân hâk olsa ten ni cân gerek ni ten mana

Vasl kadrin bilmedüm fürkat belâsın çekmedin
Zulmeti hecr itdi çoh târîk işi rûşen mana

Dûd ü ahkerdür mana serv ile gül ey bâğbân
N’eylerem men gülşeni gülşen sana külhan mana

Gamze tîğin çekdi ol mâh olma gâfil ey gönül
Kim mukarrerdür bu gün ölmek sana şîven mana

Ey Fuzûlî çıhsa cân çıhman tarîk-i ışkdan
Reh-güzâr-ı ehl-i ışk üzre kılun medfen mana
Fuzuli

Gazel örneği 3
Ferman-ı aşka can iledür inkiyadumuz
Hükm-i kazaya zerre kadar yok inadumuz

Baş eğmezüz edaniye dünya-yı dun içün
Allah’adur tevekülümüz i’timadumuz

Biz mükteka-yı zerkeş-i caha dayanmazuz
Hakk’un kemali lütfunadır istinadumuz

Zühd ü salaha eylemezüz iltica hele
Tutdı egerçi alem-i kevn-i fesadumuz

Meyden safa-yı batın-ı humdur garaz heman
Erbab-ı zahir anlayamazlar muradumuz

Minnet Huda’ya devlet-i dünya fena bulur
Baki kalur sahife-i alemde adumuz
Baki

Gazel örneği 4
Halk içinde mûteber bir nesne yok devlet gibi
Olmayâ devlet cihânde bir nefes sıhhat gibi

Saltanât dediklerî ancak cihân gavgâsıdır
Olmayâ baht ü saâdet dünyede vahdet gibi

Ko bu ayş ü işretî çünkî fenâdır âkıbet
Yâr-i bâkî ister îsen olmayâ tâat gibi

Olsa kumlar sâyısıncâ ömrüne hadd ü adet
Gelmeye bû şîşe-i çarh içre bir sâat gibi

Ger huzur itmek dilersen ey Muhibbî fâriğ ol
Olmayâ vahdet makâmı kûşe-i uzlet gibi
Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman)

Gazel Örneği 5
Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sâkîdir gönül
Ehl-i aşkın hâsılı sâhib-mezâkıdır gönül

Bir nefes dîdâr içün bin cân fedâ etsem n’ola
Nice demlerdir esîr-i iştiyâkıdır gönül

Dildedir mihrin ko hâk olsun yolunda cân u ten
Ben ölürsem âlem-i ma’nâda bâkîdir gönül

Zerredir ammâ ki tâb-ı âfitâb-ı aşk ile
Rûzigârın şemse-i tâk u revâkıdır gönül

Etse Nef’î n’ola ger gönlüyle dâ’im bezm-i hâs
Hem kadeh hem bâde hem bir şûh sâkîdir gönül
Nef’i

Gazel Örneği 6
Gitdin ammâ ki kodun hasret ile cânı bile
İstemem sensiz olan sohbet-i yârânı bile

Devr-i meclis bana girdâb-ı belâdır sensiz
Mey-i rahşânı değil sâgar-ı gerdânı bile

Bağa sensiz varamam çeşmime âteş görünür
Gül-i handânı değil serv-i hırâmânı bile

Sîneden derd ile bir âh edeyin kim dönsün
Aksine çerh-i felek mihr-i dırahşânı bile

Hâr-ı firkatle neşâtî-i hazinin vâ hayf
Dâmen-i ülfeti çâk oldu girîbânı bile
Neşati

Gazel Örneği 7
Sun sâgarı sâkî bana mestâne disünler
Uslanmadı gitdi gör o dîvâne disünler

Peymânesini her kişi doldurmada bunda
Şimden gerü bu meclise mey-hâne disünler

Dil hânesini yık koma taş üstüne bir taş
Sen yap anı iller ana vîrâne disünler

Gönlünde senin gayr ü sivâ sureti n’eyler
Lâyık mı bu kim Kâ’be’ye büt-hâne disünler

Yahya’nın olup sözleri hep sırr-ı mahabbet
Yârân işidüb söyleme yabane disünler
Şeyhülislâm Yahya